Ο καλλωπισμός στην αρχαία Ελλάδα

Κεφάλαιο 2ο  Ο καλλωπισμός στην αρχαία Ελλάδα 

       Σκοπός: Μετά την ολοκλήρωση του μαθήματος οι μαθητές θα πρέπει να είναι σε θέση να:

·         Αναγνωρίζουν τα επαγγέλματα καλλωπισμού στην αρχαιότητα και εξηγούν το αντικείμενο εξειδίκευσής τους.

·    Διακρίνουν τα απαιτούμενα εργαλεία, τα υλικά και τον εξοπλισμό που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ένα αρχαιοελληνικό κέντρο ευεξίας.

·         Ανακαλύπτουν τις ρίζες του σύγχρονου χαμάμ στην αρχαία Ελλάδα.

·         Ανακαλύπτουν  τις ρίζες των ιαματικών λούσεων αλλά και του σύγχρονου σπα στην αρχαία Ελλάδα.

·         Κατανοούν τη χωροδιάταξη και τη λειτουργικότητα όλων των χώρων ευεξίας στην αρχαιότητα.

Εικόνα 7 Η Χρυσή τομή Φ στην Αφροδίτη της Μήλου[1]

 

 

 

Εισαγωγή

Οι Αρχαίοι Έλληνες  έδιναν μεγάλη βαρύτητα  στο κάλλος, δηλαδή την ομορφιά και τη φροντίδα, που έπρεπε να είναι σε αρμονία με τη ψυχή και το σώμα. Οι υμνητές της τελειότητας, της εποχής, θεοποίησαν το σωματικό κάλλος στο πρόσωπο της Αφροδίτης, θεάς του έρωτα και της ομορφιάς, που αποτελεί πρότυπο ομορφιάς έως και σήμερα. Η εμμονή στην τελειότητα και η έκφραση της στις σωστές αναλογίες  των αγαλμάτων, ανέδειξε την έννοια της χρυσής τομής[2], που εκφράζει τις  ιδανικές αναλογίες του ανθρώπινου σώματος. Σύμφωνα με αυτή αν μετρηθεί η απόσταση από την κορυφή του κεφαλιού μέχρι το πάτωμα και τη διαιρέσεις  με την απόσταση από τον αφαλό μέχρι το πάτωμα προκύπτει πάντα ο ίδιος αριθμός Φ.

Αν και είναι γνωστό ότι πολλές  πρακτικές καλλωπισμού εισήχθηκαν στην Ελλάδα από την Αίγυπτο, συντελέσθηκε μια σημαντική διαφοροποίηση στη φιλοσοφία υλοποίησης τους. Για τους Αρχαίους Έλληνες, η περιποίηση δεν αποτελούσε δείγµα σεβασµού προς τους θεούς όπως στην Αίγυπτο, αλλά προς τον ίδιο τον άνθρωπο.[3]

Τα διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα υποδηλώνουν ότι, πολλές γυναίκες είχαν στα διαμερίσματα τους ένα ολόκληρο εργαστήριο φροντίδας ομορφιάς, αποτελούμενο από καθρέφτες, τσιµπιδάκια, καρφίτσες, µπουκαλάκια µε αρώµατα και αρωµατικές ουσίες καθώς και δοχεία µε κρέµες και αλοιφές. Περιποιούνταν το δέρματος τους, έβαφαν το πρόσωπο, τα χείλη και τα μάτια τους, έκαναν περίτεχνα χτενίσματα στα μαλλιά τους, φρόντιζαν την ένδυση τους και φορούσαν πλήθος κοσμημάτων.

Εικόνα 8 Αρχαίες Ελληνίδες καλλωπίζονται

Ο καλλωπισμός όμως, δεν ήταν προνόμιο μόνο των γυναικών αλλά και των αντρών. Γι αυτούς, ήταν αναγκαίο να είναι ωραίοι και καθαροί γι αυτό και τα λουτρά αποτελούσαν σημαντική  δραστηριότητα στη καθημερινή ζωή τους.  Μάλιστα, κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους κατασκευάστηκαν περίτεχνα λουτρά που επισκεπτόντουσαν κατά τη διάρκεια της µέρας, µετά την εργασία και πριν το δείπνο. Όπως αναφέρει ο Αθηναίος, ακολουθούσε τριβή σώµατος µε ελαιώδεις αρωµατικές ουσίες από τους ίδιους ή από ειδικούς θεραπευτές – επαγγελματίες, εξειδικεύμενους σε διαφορετικές αισθητικές – θεραπευτικές τεχνικές.

2.1.Τα επαγγέλματα ομορφιάς και ευεξίας

1. Οι αρωματοποιοί. Τον 7^ο αιώνα π.Χ. στην Αθήνα αναπτύχθηκε η  τάξη των αρωματοποιών, που ασχολούνταν με την παρασκευή των αρωμάτων. Κάποιες από τις βασικές πρώτες ύλες των αρωμάτων ήταν το βάλσαµο, η κανέλα, το νάρδο και η σµύρνα που εισήγαγαν οι Κρήτες.[4]

2. Οι αλοιφοποιοί. Αποτελούν μια ειδική κατηγορία των αρωματοποιών που εκτός από τα αρώματα, παρασκευάζουν επιπλέον αλοιφές και ψιμύθια.  Αυτοί έπαιρναν πρώτες ύλες όπως μαντζουράνα, κρίνο, θυµάρι, φασκόµηλο, γλυκάνισο, τριαντάφυλλο και ίριδα τις οποίες τοποθετούσαν συνήθως μέσα σε ελαιόλαδο, αµυγδαλέλαιο, καστορέλαιο και λινέλαιο, σχηµατίζοντας με αυτό τον τρόπο παχύρρευστες αλοιφές, που διατηρούνταν σε µικρά κεραµικά βάζα.[5]

3. Οι αλείπτες. Αυτοί ήταν εξειδικευμένα άτομα με έργο να αλείφουν με λάδι το σώμα των νέων και των ανδρών πριν την άθληση. Οι αλείπτες ήταν καλοί γνώστες της ανατομίας και της υγιεινής του σώματος και μαζί με τον γυμναστή και τον παιδοτρίβη περνούσαν πολλές ώρες δίπλα στους αθλητές, κάνοντάς τους μάλαξη με χλιαρό ελαιόλαδο.[6]

4. Οι ιατροαλείπτες- μαλάκτες. Με την πάροδο του χρόνου παρατηρήθηκε ότι η τεχνική της μάλαξης των μυών είχε ευεργετικά αποτελέσματα τόσο πριν από την εκγύμναση όσο και μετά, κατά την αποθεραπεία και ξεκούραση του αθλητή. Για το λόγο αυτό η επιστημονική μάλαξη των μυών του σώματος  αποτέλεσε σημαντικό και αναπόσπαστο μέρος της προπόνησης. Μάλιστα, οι ιατροαλείπτες αποτέλεσαν τους βοηθούς του Ιπποκράτη κατά την εφαρμογή μάλαξης με αιθέρια έλαια σε συνδυασμό με άσκηση και δίαιτα, για θεραπευτικό σκοπό στους ασθενείς.[7]  

 5. Οι βαλανείς ή παραχύτες. Ήταν οι νέοι που περιέχυναν με κρύο νερό τους αθλητές μετά την εκγύμναση για να ξεπλυθούν και να καθαρίσει η επιδερμίδα.  Πριν από το νερό, είχε προηγηθεί ένα δυνατό τρίψιμο της περιοχής ώστε να απομακρυνθεί καλύτερα η σκόνη, ο ιδρώτας και το λάδι του δέρματος.[8]

6. Οι δρωπακιστές. Ηταν αυτοί που αποψίλωναν το τρίχωμα και τα νύχια από το ανθρώπινο σώμα .

7. Οι κουρείς  Ήταν υπεύθυνοι για την περιποίηση της κόμης των Αθηναίων .

Κόμη: Φρόντιζαν επιμελώς το μήκος των μαλλιών, τα γένια και το μουστάκι των ανδρών καθώς και τη βαφή των μαλλιών σε άντρες και γυναίκες, προκειμένου να γίνουν πιο ανοιχτά ή να καλυφθεί η λευκότητα των τριχών. Το συνηθέστερο χρώμα βαφής ήταν το ξανθό.

Αποτρίχωση: Αφαιρούσαν τις τρίχες από το σώμα με διάφορα καλλυντικά σκευάσματα και εργαλεία.Τέλος ήταν υπεύθυνοι για τη περιποίηση των νυχιών στα χέρια και τα πόδια.[9]

Εικόνα 9 Λουόμενοι αρχαίοι έλληνες[10]

2.2  Υλικά εργαλεία – εξοπλισμός – ρουχισμός.

2.2.1 Υλικά ζωικής και ανόργανης προέλευσης

Στην αρχαία Ελλάδα ήταν ευρέως διαδεδομένη η χρήση των καλλυντικών προϊόντων για την περιποίηση του προσώπου, του σώματος και των μαλλιών. Τα καλλυντικά παρασκευάζονταν με βάση  φυσικές πρώτες ύλες όπως φυτικά έλαια, βότανα και αρωματικά φυτά (4^ο Κεφάλαιο).

Εκτός από φυτά, οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν και ζωικές δρόγες[11], καθώς και ορυκτά - ανόργανα συστατικά.

Α. Συστατικά ζωικής προέλευσης[12]

Συστατικό	Χρήση
Γάλα γυναικείο	Για φροντίδα προσώπου και σώματος.
Κερί	Σε αλοιφές και πομάδες.
Πρόπολη	Αραιωμένη με αλκοόλη ως αντισηπτικό μέσο στα τραύματα.
Μέλι	Χρησιμοποιούνταν ως διαιτητικό, θεραπευτικό μέσο καθώς και ως καλλυντικό προϊόν για την φροντίδα δέρματος
Ιχθυόκολλα	Σε έμπλαστρα, σε "τετάνωθρα" (μάσκα) προσώπου, συστατικό ψιλώθρας (προϊόν αποτρίχωσης)
Οίσυπος	Είναι η  σύγχρονη λανολίνη, ζωικό κερί (wool wax). Πρόκειται για μια υποκίτρινη, κηρώδης ουσία με χαρακτηριστική οσμή, η οποία εκκρίνεται από τους σμηγματογόνους αδένες των ζώων που παράγουν μαλλί.
Σκώληκες	Παρασκεύαζαν αλοιφή σε συνδυασμό με λίπος από χήνα ή έλαιο.
Βδέλλες	Για αφαιμάξεις. Τόνωση – αποτοξίνωση δέρματος. Μείωση οιδήματος γύρω από τα μάτια.

  

Β. Συστατικά  ανόργανης προέλευσης – ορυκτά φάρμακα[13]

Συστατικό	Χρήση
Άλας, άλες (χλωριούχο νάτριο)	Σε ατμόλουτρα, με μέλι ως καθαιρετικό, με έλαιο και αφέψημα κριθής σε υποκλυσμούς, σε θεραπεία για το ερυσίπελας κ.α
Άλμη (διάλυμα άλατος σε νερό)	Στυπτικό υλικό, σε κλύσματα για αντιμετώπιση δυσεντερίας
Άμμος (διαπυρωμένη από τον ήλιο)	Σε αμμόλουτρα υδρωπικών ατόμων
Αντιμόνιο	Βαφή φρυδιών & βλεφαρίδων
Ασβόλη, αιθάλη	Στυπτικό, σε εγκαύματα, επουλωτικό σε έλκη
Γη αμπελίτις ή φαρμακίτις	Σε  τριχοβαφές
Γη ερετριάς (άργιλος ή κρητίς)	Στυπτικό και μαλακτικό
Γη κιμωλία (λευκή και ερυθρή γη)	Εγκαυμάτα και φλογώσεις
Γη λημνία (ερυθρή άργιλος)[14]	Εμετικό, αντίδοτο δηλητηρίων, θεραπευτικό πληγών.
Γη μηλία (άργιλος)	Κατά της λέπρας
Γη χία (άργιλος)	Ψιμύθιο για το πρόσωπο (η σημερινή πούδρα)
Ινδικόν	Σε  έλκη
Ιός σιδήρου (οξείδιο του σιδήρου)	Σε θεραπείες για το ερυσιπέλας καθώς και σε αλοιφές κατά της αλωπεκίας
Κεραμίτις (άργιλος)	Ξηραντική σε πυώδη έλκη
Κιννάβαρι (θειούχος υδράργυρος)	Στυπτικό και με κηρωτή σε εξανθήματα
Κοράλλιον  ή κουράλιον (ο εξ ανθρακι-κού ασβεστίου σκελετός του)	Στυπτικό και επουλωτικό
Λεπίς στομώματος	Καθαρτικό
Λιθόκολλα (μίγμα κόνεως από παριανό μάρμαρο και ταυρόκολλας)	Για την ανακόλληση των βλεφαρίδων
Λίθος αραβικός (λευκό μάρμαρο ή αραγωνίτης)	Οδοντόσκονη
Λίθος άσσιος (αγνώστου συστάσεως)	Απισχναντικό, σε  δοθιήνες
Λίθος γαγάτης (φαιάνθραξ)	Σε αλοιφές κατά της ποδάγρας
Λίθος οστρακίτης (πιθανόν όστρακο θαλασσίων ζώων ή κόκκαλο σουπιάς)	ψίλωθρο γυναικών (=αποτριχωτικό)
Λίθος σχιστός (είδος αιματίτου)	Σε ραγάδες και κήλη
Μόλυβδος: πολλά είδη	Σε επίδεση πληγών, Αιμοστατικό επί κονδυλωμάτων και αιμορροΐδων, Ως το ψιμύθιο, Χρωστική
Νιτρούχο ύδωρ	Σε δερματικές νόσους, σε πεσσούς, σε αλοιφή στυπτική, σε κλύσματα, σε στοματοχρίσματα
Όστρακα (κέραμοι ψημένοι)	Για εξανθήματα και έντονο κνησμό σε συνδυασμό με ξύδι
Στίμμι και στίβι (ορυκτός αντιμονίτης-Sb2S3)	Επουλωτικό ελκών, με στέαρ κατά των εγκαυμάτων
Στυπτηρία (αργιλούχα ορυκτά)	για φαγέσορες, ξηραντικό πληγών, στυπτικό, σε αιμορραγίες
Σώρυ (πιθανόν ορυκτός θειικός χαλκός, ενέχων και ακάθαρτο θειικό σίδηρο με περίσσεια οξέος)	Στο χρωματισμό των  μαλλιών ως μαύρη βαφή
Τρυξ (το ίζημα από παλαιό οίνο, ανθρακικό κάλιο και μεταλλική σκωρία)	Ως σαπούνι και στυπτικό υλικό
Χαλκός (διάφορα ήδη)	Στυπτικό, εμετικό,  επουλωτικό

 

2.2.2 Εργαλεία και αντικείμενα καλλωπισμού

Εργαλεία	Χρήση
Ανάκλιντρα (κλίναι- κρεβάτια).	Σε αυτά ξάπλωναν οι Αρχαίοι Έλληνες  για να κοιμηθούν, να φάνε ή ακόμα για να τους εφαρμοστεί η μάλαξη.
Αρύβαλλος.	Μικρό σφαιρικό δοχείο με μικρό στόμιο που περιείχε αρωματικό ελαιόλαδο για την επάλειψη του δέρματος. Σταδιακά αντικαταστάθηκε από την λήκυθο.
Ασάμινθος	Η αρχαιοελληνική μπανιέρα. Την χρησιμοποιούσαν και στα μυρέψεια για το μούλιασμα των λουλουδιών μέσα σε νερό, λάδι ή λίπος για την εξαγωγή του αρώματός τους
Ασβεστολιθικό πλακίδιο.	Βάση για το τρίψιμο φαρμακευτικών ή καλλυντικών ουσιών
Γουδί.	Το γουδί  με το αντίστοιχο γουδοχέρι ήταν συνήθως χάλκινα και χρησιμοποιούνταν για την παρασκευή καλλωπιστικών ουσιών.
Γυάλινα δοχεία.	Είναι δοχεία από γυαλί σε διάφορα σχήματα και μεγέθη  για τη φύλαξη και τη διατήρηση υγρών ή αλοιφών
Δίφρος	Σκαμνάκι με τέσσερα ορθογώνια πόδια χωρίς πλάτη το σημερινό σκαμπό
Κάδοι ή  κυκλικές λεκάνες.	Χρησιμοποιούνταν για το πλύσιμο συγκεκριμένων μερών του σώματος  και ήταν  μεταλλικές, πήλινες ή ξύλινες .
Καθρέπτες-κάτοπτρα	Μεταλλικό εξάρτημα καλλωπισμού. Συχνά έφερε μία σκαλιστή λαβή που μπορεί να ήταν και από διαφορετικό υλικό, όπως ξύλο ή ελεφαντόδοντο. Η πολυτέλεια του εξέφραζε την κοινωνική τάξη του ιδιοκτήτη του.
Καλάθια	Για την μεταφορά και την φύλαξη προιόντων.
Κλισμός	Ελαφριά καρέκλα με πλάτη
Λυχνάρια.	Μέσο  φωτισμού, αλλά και αποτρίχωσης - καύση των τριχών.
Μαχαιρίδια.	Μικρά μαχαίρια που χρησιμοποιούνταν για το τεμαχισμό της πούδρας.
Μεταλλικοί λουτήρες.	Πρόκειται για φορητούς λουτήρες από μέταλλο που χρησιμοποιούσαν στα διαμερίσματά τους, για να λούσουν µε την βοήθεια των δούλων το σώµα και τα µαλλιά τους, όπως αναφέρει ο Όμηρος.
Μυροδοχεία	Τα αγγεία στα οποία συσκεύαζαν το έτοιμο καλλυντικό προϊόν . Είχαν διάφορα σχήματα, ονόματα, αλλά και διακόσμηση π.χ πυξίδες Ήταν ξύλινα, πήλινα ή μαρμάρινα δοχεία αποθήκευσης, που περιείχαν τις  κρέμες και. αλοιφές.
Ξυράφια.	Κατασκευάζονταν συνήθως από σκληρό μέταλλο (χαλκό ή οψιδιανό) και αποτελούσαν ένα ευρέως διαδεδομένο αποτριχωτικό εργαλείο.
Περόνες	Εργαλεία που χρησιμοποιούνταν για την μίξη υγρών και  αρωμάτων. Συνήθως ήταν κατασκευασμένες από χαλκό, ξύλο, ελεφαντόδοντο, ασήμι ή χρυσό.
Σπάτουλες.	Εργαλεία με μακριά λαβή διαφόρων χρήσεων και σχημάτων που χρησιμοποιούνταν και για καλλωπιστική χρήση.
Σπόγγος.	Φυσικό σφουγγάρι για το τρίψιμο του δέρματος κατά το πλύσιμο[15].
Στλεγγίδα.	Εργαλείο σωματικής υγιεινής φτιαγμένο από ορείχαλκο ή κάποιο άλλο σκληρό μέταλλο, όπως ο σίδηρος, που συνήθως έφερε  σκαλιστές  διακοσμήσεις στην λαβή. Με τη στλεγγίδα απομάκρυναν  τη σκόνη, τον ιδρώτα  και το λάδι μετά την μάλαξη.
Σφενδόνη	Είδος γάζας από καλοστριμμένο μαλλί προβάτου, με την οποία περιέδεναν τα τραύματα. Η σφενδόνη-επίδεσμος αναφέρεται αργότερα και από τον Ιπποκράτη και από τον Γαληνό
Τράπεζα (τραπέζι)	Τα τραπέζια εισέρχονταν στο δωμάτιο γεμάτα φαγητό και έπειτα αποσύρονταν πάλι χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία, πράγμα που σημαίνει πως πρέπει να ήταν ιδιαίτερα ελαφριά.
Τριχολαβές.	Είναι λαβίδες που χρησιμοποιούνταν για την απομάκρυνση των τριχών.
Υποπόδιο	Μαρμάρινο ή ξύλινο έπιπλο, στην αρχαιότητα είχε δύο βασικές  για την ξεκούραση των ποδιών όταν κανείς καθόταν σε ψηλό κάθισμα
Χριστήρες.	Είναι ειδικά βουρτσάκια με τα οποία τοποθετούσαν τις αλοιφές και τις κρέμες.

---

[1] (Θεοχάρης)

[2] Η χρυσή τομή Φ αναφέρεται  και ως χρυσός λόγος,  χρυσός κανόνας, χρυσή μετριότητα ή Θεϊκή αναλογία, διότι πίστευαν ότι μόνο ο Θεός μπορούσε να φτιάξει τον κόσμο με τόση αρμονία και μαεστρία. Ο Πλάτωνας  έλεγε ότι αριθμός αυτός βρίσκεται στο υπερουράνιο τόπο ενώ ο Ευκλείδης αναφέρει τον όρο σαν «άκρος και μέσος λόγος».

[3] (Μουρατίδου Ιωάννα & Μεχµέτογλου, 2008)

[4] http://www.diadrastika.com/2015/10/kalyntika-kai-kalopismos-arxaia-ellada.html

[5] http://www.diadrastika.com/2015/10/kalyntika-kai-kalopismos-arxaia-ellada.html

[6] http://aesthitikos.blogspot.gr/2011/04/slides-delfoi-more-powerpoint.html

[7] http://aesthitikos.blogspot.gr/2011/04/slides-delfoi-more-powerpoint.html

[8] (Παπαδοπούλου & Δερβίσογλου, 2012)

[9] http://arxaia-ellinika.blogspot.gr/2013/04/o-kallwpismos-sthn-klassikh-ellada.html...

[10] https://thermalsprings.wordpress.com/ancient-thermal-baths-and-spa/origin-of-spa/

[11] Δρόγη είναι το μόνο μέρος του φυτικού η ζωικού οργανισμού, π.χ. φύλλα, η φλοιός, η σπέρματα, η άλλο όργανο του φυτού η ζώου, που χρησιμοποιείται για την θεραπευτική η άλλη δράση του.

[12] (Σκαλτσά)

[13] (Σκαλτσά)

[14] «Η δε Λημνία λεγομένη γή  έστιν εκ τινος υπονόμου αντρώδους αναφερομένη και μειγνυμένη αίματι αιγείω, ήν οι εκεί άνθρωποι αναπλάσσοντες και σφραγιζόμενοι εικόνι αιγός σφραγίδα καλούσιν….»

[15] (aesthitikos.blogspot.gr)